Hoa tím

Trong đời người, ta đã đi qua không biết bao nhiêu là  con đường rồi vậy ? Từ con đường đất quê sình lầy mùa mưa đến con đường ổ gà mịt mù bụi cát mùa khô, qua con đường trải nhựa mà dầu hắc hâm hấp nắng. Từ những con đường Saigon rộn rịp, đến con đường của Paris ánh sáng qua những đại lộ của Hollywood huy hoàng. Từ “ đường phố dài, đường phố cười, đường phố buồn “ đến “ đường rất bền, đường rất mừng, đường rất tình: đường tình yêu “ của nhạc sỹ TCS qua “ con đường tình ta đi “ của nhạc sỹ PD - Là “ con đường chiều thủ đô, con đường tuổi măng tre, con đường trời mưa êm, con đường về ban trưa, con đường của đôi mình “. Để rồi một ngày, một lần, một lúc nào đó, chợt nhớ về “ con đường vào mộng mơ của từng đôi, từng lứa hay con đường thảnh thơi nằm, nghe chuyện tình trăm năm “.

Con đường hôm đó trời mưa
Con đường hôm đó tập đưa người về
Con đường hôm đó …u mê
Con đường hôm đó bốn bề trổ hoa – Lê Hân

Cuộc đời vốn là con đường muôn vạn lối: Có con đường qua chỉ một lần trong đời; Có con đường xa lạ thành quen; Có con đường đi ngang rất tình cờ; Có con đường phải đi mỗi ngày; Có con đường bắt buộc trước mắt; Có con đường lang thang tìm lại:

Về ngang qua đường cũ
Lá vẫn xanh nguyên màu
Có đôi chùm hoa lạ
Chợt tím vì mong nhau - Mường Mán

Về ngang qua đường cũ – Lòng bỗng dưng nhớ lại: những bước chân rộn ràng đâu đó, những vòm lá đan cao, những xanh đầy bóng mát, những nắng vàng tươi đẹp đẽ, những lòai hoa không tên, những lòai hoa quen tên từ lâu lắm – Những lòai hoa của bốn mùa, của mưa nắng. Những mùa hoa đi qua nhắc ta về năm tháng, nhắc ta về những kỷ niệm nằm sâu, lắng trong ký ức mà tưởng đã vùi quên, tưởng đã phôi pha - Những con đường với bao nhiêu là hoa ngàn năm chờ tiếp nối, cho vương vấn ngàn xưa tới ngàn sau:

Từ độ xa người muôn vạn nẻo
Trưa về nắng quái lấy ai che
Vườn xưa hoa rụng ngang đường cũ
Phảng phất dư hương kỷ niệm hè - QH

Kỷ niệm hè của những ngày cắp sách đến trường: những năm tháng đẹp nhất của đời người. Có lẽ không bao giờ người ta quên được khi nhắc đến khoảnh khắc này. Khi chứng kiến những cánh hoa rụng rơi, tan tác báo hiệu mùa thi hay mùa chia tay: Ta ngẩn ngơ, nuối tiếc.Thương nhớ về tuổi thơ xa xôi vời vợi, với bạn hữu, trường xưa, lớp cũ: Lòng bỗng rưng rưng. Trong tay ai ngày đó là những chùm hoa học trò.

Hoa học trò, ngoài hoa phượng còn có hoa BẰNG LĂNGBằng lăng hoa tím không chỉ là nỗi nhớ quay quắt của mùa hè, màu tím bằng lăng còn gợi dậy cả một không gian man mác của mùa, trước khi hoa phượng gọi hè về:

Khi phượng vỹ bùng lên rực cháy
Hoa bằng lăng lặng lẽ tím trong chiều
Có kẻ giật mình như thể bắt đầu yêu
Sợ tuổi thơ vì sao xanh bay đi mất - LH

Hoa bằng lăng xuất hiện đầu mùa hè. Thời gian hiện hữu rất ngắn, chỉ khoảng hai tuần lễ mà thôi. Khi hoa bằng lăng bắt đầu tàn thì hoa phượng sẽ lộng lẫy, rực rỡ. Hoa bằng lăng cùng với hoa phượng đem đến cho quãng đời học sinh những bâng khuâng, những tình cảm là lạ:

Hoa bằng lăng! Hoa bằng lăng
Ngồi đây mà nhớ đoạn đường đã qua
Nhớ người nghĩ đến tàn hoa
Tím ơi là tím, chiều qua phố buồn
Bằng lăng hoa tím vấn vương - TVK

Phải! Một khung trời cũ! Chuyện hôm qua đã trở thành chuyện cũ. Cái thuở thiếu thời đã vụt bay. Cái màu tím bằng lăng của quá khứ chợt sống lại trong một thoáng, những cảm xúc rung động, bồi hồi:

Hoa bằng lăng sao tím lỡ làng
Nở hết cả góc trời nhức nhối
Cái thuở ban đầu bối rối
...Tình bé bỏng - Bằng lăng hoa mỏng mảnh
Day dứt làm chi lúc hè về - Bùi Kim Anh

Cái nóng oi bức của nắng Saigon chói chang đâu chỉ “ chợt mát “vì một mình “ áo lụa Hà Đông “, mà còn tan biến đi nhờ màu tím dịu dàng của hoa bằng lăng rộ nở ở những con đường, tím ngát cả một góc trời:

Góc phố nhỏ hoa bằng lăng đã nở
Tím ngát một chiều nắng hạ vấn vương- Bùi Kim Anh

Một ngày, hoa bằng lăng khoe đến một chục có dư sắc tím trong từng sắc nắng: nắng sớm, nắng trưa, nắng chiều... thành những sắc vẻ khác nhau. Buổi sáng sớm hoa có màu tím non ươn ướt trong sương mù. Mặt trời lên, hoa chuyển sang sắc tím ánh hồng như được đánh lên một lớp phấn hồng rất mỏng. Đến giữa trưa thì hoa tím ngắt, cái màu tím gay gắt.

Nắng màu gì cho hoa bằng lăng
đượm màu tím thế
Em đi qua bâng khuâng chợt nhớ
Ôi! Màu tím năm nào - Vũ Hoàng

Rồi chiều xuống, hoa chuyển hẳn sang màu tím than lung linh buồn rơi rơi. Trong sắc hoa có bao nhiêu cung bậc thăng trầm của một đời thiếu nữ đa truân

Mùa này bằng lăng nở nhiều lắm em ơi
Nở tím khung trời, một quãng đời thơ mộng
...Trời về chiều sắc tím biếc mênh mông
Hòa sắc tím bềnh bồng của hoàng hôn khuất bóng - Cao xuân Thanh

Bằng lăng hay bằng lăng nước có tên khoa học là Lagerstroemia Speciosa L, tiếng Anh là Queen 's crape-myrtle, nguồn gốc từ Ấn độ, có khi được gọi là Pride of India, hay là Banaba ( tiếng Tagalog - Phi luật tân ). Bằng lăng mọc rất nhiều ở vùng Đông Nam phần Việt Nam, nên còn có một tên rất Nam kỳ là cây xăng lẻ. Cây bằng lăng thuộc loại thân đại mộc, cao tới 20m, tróc vỏ như cây phong, cành cao, thẳng, dẻo như cây ổi.  Tán dầy. Lá hình bầu dục hay giáo dài. Cụm hoa hình thang, mọc ở ngọn các cành. Nụ hoa hình cầu, 6 cánh mỏng, ngắn, quăn queo. Trái bằng lăng thuộc loại quả nang, bên ngoài có cánh dài bao bọc. Hạt có cánh mềm .

Trái bằng lăng chua chua chát chát
Thời ấu thơ mình làm tiệc nhà chòi
Trái thì nhỏ, bàn tay mình cũng nhỏ
Đủ để cầm chục mười tám trái thôi- Thu Nguyệt

Hoa có mùi ngai ngái, mộc mạc:

Góc phố cũ có hoa bằng lăng nở
Xao động chiều hương tím trong mưa – Lê Hòang Anh

Hoa bằng lăng ở quê hương nở tím những sắc riêng tư, thì ở xứ người, cũng có một lòai hoa tím buồn rười rượi cả những con đường rộng. Màu PHƯỢNG TÍM làm thêm nhung nhớ sắc màu bằng lăng hò hẹn đã xa năm nào:

Cali phượng tím rộ đơm bông
Cứ ngỡ bằng lăng mới chạnh lòng
Dụi mắt nhìn da nhăn mấy nếp
Tuổi thơ ngày ấy có còn không ?-Trường Phong

Ở California, người ta trồng rất nhiều cây Jacaranda Acutifolia, thuộc họ Bignoniaceae, còn gọi là Jacaranda Ovalifolia, gốc gác từ châu Mỹ La tinh, để làm cây cảnh ven đường hay trong các công viên, cành và lá có dáng, vẻ giống như cây phượng vỹ ở quê nhà, mà người Việt Nam mình gọi tên một cách rất tự nhiên là cây phượng tím. Thi sỹ Nguyễn Nam An trong bài thơ “ Phượng “ có mấy câu:

Phượng ở công viên nở toàn hoa tím
Phượng xưa đỏ cành đã bỏ đi đâu
Phượng của tình tôi nhánh sầu tay hái
Phượng nay đường dài mình chẳng gặp nhau

Cây phượng tím thân mộc, cao trung bình từ  3-10 m. Cành nhánh thì dài và thẳng. Tàn lá thưa thớt, đường kính 3- 7m.Lá kép 2 lần, có hình lông chim mọc đối, thưa với các lá phụ xếp sát nhau, giống như lá loại cây trinh nữ, nên còn có tên là Jacaranda Mimosifolia. Hoa hình ống, dài từ 4 đến 5m, có lông tơ, mọc thành từng chùm. Thời gian từ lúc hoa nở đến lúc hoa tàn rụng kéo dài khoảng 3 đến 5 ngày. Các hoa chùy ở đầu cành lại tiếp tục nở, nên cây có hoa thường xuyên trong vòng vài tháng. Hạt rất nhỏ. Cây trồng chừng hai năm là có hoa.

Cám ơn thế gian đã tặng mình
Màu hoa phượng tím giữ nguyên trinh
Chan chứa tình yêu bao chuyện kể
Màu hoa màu lá thật chân tình - LC

Nơi tôi ở, dù thuộc miền Nam California, trời tháng 5, tháng 6 mỗi sáng sớm cũng còn có sương mù, huống chi mùa đông và mùa xuân. Trong cái mờ mờ như hư, như thực của buổi ban mai chưa có nắng, sương mù như có màu tím lam của hàng hoa phượng tím. Bởi vì, hoa đã hòa lẫn vào trong sương, không thể phân biệt - Nhưng rồi nắng cũng lên, sương rồi cũng tan. Một ngày mới rồi cũng bắt đầu- Những hàng phượng tím lại lung linh trong nắng sớm, nắng chiều:

Nắng chiều nghiêng xuống thật im lìm
Tìm đâu lại được dáng hoa yêu
Cánh hoa phượng tím màu nhung nhớ
Tim tím hồn ta dáng mỹ miều - LQ

Nhưng đối với tôi, màu hoa phượng tím trong nắng lại không đượm như lúc ẩn trong sương :

Los Angeles đang vào hạ
Em hãy nhìn kìa: cây lá xanh
Thành phố đẹp ghê!
Hoa tím nở
Sương mù nhỏ hạt, nắng long lanh - Trần Vấn Lệ

Tim tím hồn ta là màu hoa trên những con đường kỷ niệm, những con đường cũ mênh mông, những con đường mặn mà của ngày xưa:

Từ dạo người đi xa cách biệt
Lá sầu khô úa bóng chơi vơi
Gió lung linh động, hồn lay nhẹ
Phượng tím ngày xưa vẫn đợi chờ- QH

Màu hoa tím trong tâm hồn tuổi mới lớn. Cái màu tím ngan ngát đâu dễ nhạt phai . Những con đường hoa tím rơi rơi trải đầy lối đi, vướng trên tóc người - Những con đường hoa tím của lứa đôi, của những người yêu nhau đưa đón trưa chiều:

Con đường em về ban trưa
Hoa tím bâng khuâng đợi chờ
Tuổi em vừa tròn mười bảy
Tóc em vừa chớm ngang vai
à Con đường em về năm xưa
Có biết hay chăng bây giờ
Hoa tím thôi không chờ nữa
Chỉ còn ta đứng dưới mưa - Cao Vũ Huy Miên

” Kỷ niệm đong đầy, ở đó tâm hồn ta trẻ mãi với hoa tím, với ngày xưa “- CVHM - “ Kỷ niệm những con đường mang dấu chân em bước qua. Con đường chưa quên tên bàn chân. Bàn chân đã lãng quên con đường nhỏ. Con đường vẫn đợi, mà đâu thấy, đâu thấy dấu chân em … Đôi bàn chân nào. Để hoa tím rơi đầy trên sân “- Thanh Tùng

Và những đường em đã đi qua
Anh gọi tên bằng một loài hoa
à Anh ngập ngừng hôn lên
mi người em gái biết yêu âm thầm
như một loài hoa tím
à Người em gái đi xa
Mang theo trong hồn
Những bông hoa tím phai màu - Tôn Thất Lập

Bông hoa của những loài hoa tím này nở khắp cây, trải khắp cả những con đường như một giải tím trên những hàng cây cao. Những con đường được trồng riêng một loại cây, nên hoa của chúng nở những màu tím riêng biệt, sắc thái khác nhau. Những đóa hoa tím này không nở đơn lẻ từng bông, mà mỗi bông hoa nở là một chùm nở, một cây nở, một con đường nở hoa đồng loạt, giống như hòa nhịp vào một bản đồng ca với đất trời. Để mình hẹn nhau cuối đường hoa tím:

Ngày sẽ đến
và mùa sẽ qua
Một chiều gió về
Kỷ niệm rớt trên tay
Hoa vẫn nở bên đường
Xin em hãy nhận lấy
Một đóa cuối chiều,
tim tím bâng khuâng – Bùi Thanh Tuấn

Những con đường hoa tím với những cành chi chít hoa giao nhau trên không, kết thành những vòm che kín bầu trời. Những con đường hoa tím mang tên “ con đường bằng lăng, con đường phượng tím, con đường SẦU ĐÔNG, con đường ngô đồng à “

Lá sầu đông rụng vàng chiều đông
Cho hoa trắng đơm mùa xuân tím
Đến rồi đi tình yêu ẩn hiện
Hương sầu đông tìm em giêng hai - Võ Quê

Cây sầu đông có tên khoa học là Melia Azedarach, tiếng Anh gọi là China ball tree. Cây sầu đông đơm trái vào cuối mùa thu, trái to bằng ngón tay út của người lớn, có màu xanh ửng vàng, khi già đổi qua màu nâu đen đậm, héo khô cũng chưa lìa cành. Sầu đông – Nôm na là sầu vào mùa đông. Thật vậy, vào mùa đông cây trông buồn bã, cô độc vì trơ cành, trụi lá trong gió lạnh

Rồi cuối cùng em cũng ra đi
Tháng chạp- Mùa đông gió lùa hun hút
Anh lang thang dưới hàng cây ngơ ngác
Cây sầu đông đứng dưới trời mưa - TNNĐ

Nhưng chỉ cần một chút hơi xuân trở về trong không khí là cây bừng tỉnh, đầu cành mơn mởn lộc non, vì lá sầu đông mọc thành từng chùm nhỏ ở đầu cành. Sầu đông ra hoa từ tiết Lập xuân cho đến tiết Xuân phân ( tháng ba ). Hoa sầu đông màu trắng sữa, phơn phớt tím, vì giữa hoa có lấm tấm những điểm nhỏ màu tím nhạt:

Hoa sầu đông nở trắng
Hương xuân thầm lan xa
à Đã qua mùa lá rụng
Nụ xanh cành non tươi - Võ Quê

Hoa có hương thơm thoang thoảng, ngất ngây:

Như hương hoa xoan bên thềm
Nhẹ nhàng nhưng ngất say - Tuấn Khanh

Và hương hoa lan tỏa khắp không gian:

Tháng ba nở trắng hoa xoan
Sang ra mặt đất lan toàn mùi hương - Chế Lan Viên

Hoa sầu đông là hoa xoan, thường được nhắc đến trong văn chương, thi ca.

 “ Ngắm nhìn cánh hoa xoan li ti nhè nhẹ, có cảm giác cởii bỏ hết mọi ưu tư muộn phiền. Cám ơn hoa xoan khẽ khàng dẫn tôi vào khung trời mộng mơ, biết yêu thương hờn dỗi. Chẳng biết từ lúc nào, những cánh xoan nở trong góc vườn yên tĩnh, vương vấn đầy sức ám ảnh trong tôi. Phải rồi ngày đó, chính loài hoa nhỏ bé, mỏng manh e dè ấy đã cho tôi biết nói lời cảm xúc để một ngày kia, giật mình nhận ra thiếu nữ nhà bên đang làm duyên con gái “- Trần Văn Toản

Ngày ấy tình yêu còn rất trẻ
Anh vin cành, em nhặt tím hoa xoan
Chỉ biết say mê, chẳng biết lỡ làng
Đầy ắp lối đi về hò hẹn - Bùi Kim Anh

Người Việt Nam mình hay cho thêm hoặc chữ “ tây “, hoặc chữ “ ta “ vào tên gọi đồ ăn, thức uống, nhiều vật dụng sinh hoạt hàng ngày...và cả vào tên hoa lá để phân biệt chủng loại. Thông thường, vật có tên gọi với chữ ta nhỏ bé hơn vật có tên gọi với chữ tây! Bởi thế nên cây “ xoan ta ” và cây “ xoan tây ” quả có “ hai phương trời cách biệt “.Hoa xoan tây là hoa phượng đỏ:

Từ buổi chàng xa non nước này
Em buồn ngày có tới đêm nay
Xoan tây trước bến hai lần đỏ
Lệ nhỏ hai lần, chàng có hay- Lưu Trọng Lư

Hoa xoan ta là hoa sầu đông:

Thềm xoan
tim tím mùa bông
Thuở hai đứa
tập
làm chồng vợ nhau
Rồi em quên
thoáng
tình đầu
Ta ru ta
trắng
nhánh sầu đông mưa - Nguyễn Đăng Trình

Trong khi người miền Bắc gọi sầu đông là xoan ta, thì người miền Trung gọi sầu đông là thầu đâu, do đó dễ bị lầm lẫn với cây sầu đâu. Là một loại cây có rất nhiều ở miền Nam , ở các tỉnh giáp giới Campuchia như An giang, Châu đốc. Trong khi hoa sầu đâu ( màu trắng ) và lá non được dùng làm gỏi, gọi là gỏi sầu đâu thì hoa và lá sầu đông( xoan ta) độc, không ăn được vì vị đắng, lại có chất độc, có thể dùng diệt sâu. Chắc vì vậy mà gốc xoan không bị mọt, nên gỗ xoan được ngâm nước dùng làm giường ngủ, làm nhà: cột cái, cột con, quán gánh, cây đầu, đòn tay à Người xưa có câu: “ Lấy vợ đàn bà, làm nhà gỗ xoan “. Gỗ xoan có hai loại: xoan trắng và xoan đào, xoan trắng dẻo hơn xoan đào, nhưng vân gỗ xoan đào lại đẹp hơn.

Hoa xoan đã rụng tím bên thềm
Xao xuyến lòng anh thương nhớ em - Lê Hiếu Anh

Từ màu trắng phơn phớt tím trinh bạch, nhẹ nhàng của hoa sầu đông, bắt đầu ra hoa khoảng cuối đông - Sang đầu hè, hoa bằng lăng nở vội vàng tím độ xuân thì, những vẻ tím riêng tư hòa cùng màu mực tím học trò - Đến hoa phượng tím ửng sắc lam, trang điểm cho đường phố thì ta phải kể đến cái màu tím hồng tĩnh tại, làm sáng cả không gian Huế vào thời kỳ đơm hoa của NGÔ ĐỒNG HUẾ;

Lạ quá! Sao lòng cứ nhớ nhung
Dáng ai đứng tựa cội ngô đồng
Nụ cười phơi phới theo màu áo
Còn lại cho tôi những cánh hồng - HPNT

Cây ngô đồng cao, thẳng vút, màu xám trắng, dáng cây bị coi là lỏng khỏng vì tàn thưa, lá ít, không đủ bóng mát.
Cây chỉ thực sự đẹp vào mùa ra hoa.
Lá ngô đồng to bằng hai bàn tayngười lớn, hình tim, trông giống như lá cây bạch dương ( populus ), cuống lá dài bằng thân lá. Thật ra, cây có hai kiểu lá: Trong thời kỳ cây còn non thì hầu hết các lá có hình dáng 5 thùy; Ở cây trưởng thành lá có 3 thùy hoặc phân thùy.Cây ngô đồng - Firminia simplex L mọc tự nhiên ở các tỉnh miền Nam Trung Hoa và các tỉnh miền Bắc Việt Nam.  Loài Firminia simplex này có hoa tập hợp thành chùm đầy lông, màu vàng hay trắng vàng. Trong khi cây ngô đồng ở Huế có điểm nổi bật là hoa đực tạo thành chùm hoa hơi khác: toàn bộ trục hoa và đài hoa đều được phủ đầy lông màu tím. Do vậy, khi hoa nở rộ, nhìn giống như hoa đào. Theo tác giả Đỗ Xuân Cẩm trong bài “cây Ngô Đồng ở Huế “ thì cây ngô đồng ở Huế là một thứ biến chủng của loài Firminia simplex L, và xin được gọi là ngô đồng Huế.Hoa ngô đồng Huế nhỏ li ti như hột cườm, nở thành từng chùm khi những chiếc lá bắt đầu lìa cành. Lá rụng đến đâu: hoa nở đến đó. Sau khi cây đã hoàn toàn rụng lá, cả cây chỉ có hoa là hoa. Ở những cây non, hoa ra muộn hơn và lá rụng cũng chậm hơn, nên cây vừa có hoa, vừa có lá.

Hoa Ngô đồng tím ngắt chiều thơm
Anh mời em ngắm màu hoa tím
Hiểu nhau rồi tình yêu bất biến
Chim phượng hoàng gọi bạn đậu cành ngô - Võ Quê

Trong khi ngô đồng Huế theo khí hậu, thổ ngơi của miền Trung Việt Nam mà ra hoa vào trung tuần tháng hai âm lịch ( tháng ba dương lịch ), thì hoa ngô đồng ở Trung Hoa hay Nhật Bản nở vào mùa thu. Đây là cây ngô đồng mà chỉ một chiếc lá rụng, mọi người cùng biết mùa thu đã về.

Ngô đồng nhất diệp lạc
Thiên hạ cộng tri thu

Cây ngô đồng mà từng chiếc lá lìa cành, hòan thành phận sự của nó rồi rơi rụng là nguồn cảm hứng vô tận của thi nhân yêu mùa thu. Trước hết là trong những câu thơ Đường:

Kim tỉnh ngô đồng thu diệp hoàng - Vương Xương Linh
( Lá ngô đồng mùa thu bên giếng đã vàng úa )

Ngô đồng dương liễu phất kim tỉnh - Lý Bạch
( Ngô đồng, dương liễu chạm vào giếng vàng )

Trong “ Đoạn Trường Tân Thanh “ của thi hào Nguyễn Du:

Nửa năm hương tiếng vừa quen
Sân ngô, cành biếc đã chen lá vàng

Thú quê thuần hức bén mùi
Giếng vàng đã rụng một vài lá ngô

” Lá ngô đồng không vàng rực rỡ, cũng không phai như màu lá mùa thu khác, mà lá ở giữa vàng, xám và xanh, như được chồng mờ lên nhau với những bước chuyển đậm nhạt chân phương và tài hoa của người nghệ sỹ tạo hóa, đã lặng lẽ đổ cả mùa thu lên màu lá, rồi âm thầm bỏ đi, để lại sau lưng bao nỗi ngậm ngùi “- NXH. Những chiếc lá ngô đồng rụng mà thi sỹ Bích Khê đã nhìn thấy và cảm nhận từ văn học cổ điển Trung Hoa, khi đất trời sang thu trong bài “ Tỳ Bà “:

Ô hay! Buồn vương cây ngô đồng
Vàng thu, vàng thu rơi mênh mông

Cây ngô đồng luôn luôn được xem như một loài cây đẹp một cách thanh khiết trong văn chương, nghệ thuật Trung Hoa, kể cả văn học dân gian. Từ ca khúc dân gian nổi tiếng “ Khổng Tước Phi “ Thời Hán, tả tâm sự của một đôi vợ chồng đã cùng nhau tự sát để giữ trọn lòng chung thủy – Cả hai được hợp táng bên núi Hoa sơn; Phía đông , phía tây trồng tùng, bách; Hai bên tả, hữu trồng ngô đồng, cành lá sum suê, trong đó có cặp chim uyên ương ngày đêm hót líu lo, không bao giờ rời xa nhau – Đến ca khúc của Khổng Minh/ Gia Cát Lượng hát khi Lưu Bị đến cầu hiền lần thứ nhứt trong tích “ Tam cố thảo lư ”:

Phượng ngao tầng ư thiên nhận hề
Phi ngô bất thê!
Sĩ phục xử ư nhất phương hề
Phi chúa bất y !
( Ý nói chim phượng chỉ đậu cành ngô, kẻ sỹ chỉ thờ chân chúa )

Chim phượng và cây ngô đồng là biểu hiện cho những gì cao quý trong văn chương Trung Hoa. Chẳng vậy mà trong Nam Hoa Kinh của Trang Tử, chương Nước Thu, phần Ngoại Truyện ( bản dịch của Nhượng Tống ) có ghi: “ Phương Nam có giống chim, tên nó là Uyên Sồ. Uyên Sồ cất cánh từ biển Nam, bay sang biển Bắc … Phi Ngô đồng chẳng đậu, phi hạt luyện chẳng ăn, phi suối ngọt chẳng uống “.

Phượng hay Phụng, cũng gọi là Uyên Sồ, là chim trống; Còn Hoàng hay Loan, là chim mái Phượng Hoàng/ Phụng Loan trong thần thoại Á đông tương đương với Phoenix trong thần thoại Tây phương. Thi bá Đỗ Phủ trong bài “ Thu cảm “ có hai câu:

Hương đạo trắc dư anh vũ lạp
Bích ngô thê lão phương hoàng chi
( Những hạt lúa sót lại sau khi chim anh vũ ăn rồi
Cành ngô biếc trên đó chim phượng hoàng đậu nghĩ đến già )

Ngay trong thế kỷ 20, 21 này, thi nhân Việt Nam cũng có người cảm nhận “ chim phượng hoàng đậu cây ngô đồng, dây cát đằng nương bóng tùng quân “ như thi sỹ Hoàng Lộc:

Khi vác đời làm gã tình si
Ta ngạo nghễ như cây tùng trăm thước
Tình ta hiếm, là cành ngô xanh mướt
Vì chờ em,sắp sẵn một đời
Ta từng coi khinh những giống chim ngu
Gặp nhánh cây nào cũng sà cánh đậu
Những thứ cây leo tường bám giậu
Thà chịu đời vất vưởng có hơn không ?
...Khắp đất cùng trời mất dấu phượng hoàng xưa
Ta lại vác đời tình - đi - cuối mặt
Cái bóng ngô đồng trong ta queo quắt
Đã chắc một đời phải chịu cành không!
Là dây cát đằng, em mọc ở cội tùng
Là phượng hoàng, em tìm cành ngô mà đậu
Tìm không ra cành ngô ?
Hãy bật lời thảm tử
Chẳng thấy cây tùng
Hãy tự héo khô đi !

Cây ngô đồng hơn 200 năm trước, đã được đưa từ Quảng Đông, miền Nam Trung Hoa về trồng đầu tiên tại điện Cần Chánh - Đại Nội Kinh Thành Huế, dưới triều vua Minh Mạng. Sau đó, vua cho binh lính lên núi tìm kiếm thêm cây về trồng ở các góc điện. Nhưng không phải ai cũng biết đến cây ngô đồng mà “ cái tên được xưng tụng trong văn chương “ này, thậm chí còn lẫn lộn cây ngô đồng với cây vông đồng hay cây vông nem nữa là khác.

Cây vông đồng , còn gọi là Mã đậu, Bã đậu thuộc họ Thầu dầu, tên khoa học là Hura Crepitans L. Cây to lớn; Tàn lá dầy; Thân đầy gai; Lá hình tim, mép lá gợn sóng; Hoa vông đồng màu đỏ chói; Trái tròn, có khía, hình giống bánh xe, khi chín phần trong hóa gỗ, khô dần rồi nứt ra, nổ tung phát thành tiếng.
Cây vông đồng là lòai cây phát tán mạnh, có khả năng tái sinh tự nhiên, và mọc hoang ở nhiều nơi khác nhau. Cây được trồng ở đầu làng, đầu đình, trước am miếu hay hè phố để lấy bóng mát.

Cây vông nem thuộc họ Đậu, tên khoa học là Erythrina variegala L. Cây cao10-20cm. Thân cây và cành có gai ngắn, mọc hoang ở nhiều nơi, từ miền núi đến đồng bằng, nhất là vùng ven biển. Cây thường được trồng cho dây trầu hay dây tiêu leo, làm hàng rào. Hoa vông nem màu đỏ, mọc thành chùm rất đẹp, nở sau khi lá rụng. Lá già được dùng để gói nem chua( nên có tên gọi là vông nem ), lá non nấu canh ăn dễ ngủ, lá phơi khô dùng làm thuốc an thần nhẹ. Trái màu đen, hơi hẹp lại giữa các hạt. Gỗ vông nem đốt cháy cho một thứ than xốp dung làm thuốc súng rất tốt.

“ Và sao lại có sự lẫn lộn trên ? Chắc chắn vì tình trạng thiếu chính xác hiện nay về tên địa phương của các loài thực vật. Thế nhưng, hai chữ ngô đồng đã được thơ văn nói đến từ mấy nghìn năm, tưởng nên cẩn thận, đừng để người thường có thể hiểu lầm rồi mỉa mai như một nhà văn nọ mà tôi quên tên: “ Các nhà thực vật học quá bận rộn về nghệ thuật làm khổ bông hoa, để rồi sau đó nguyền rủa chúng bằng tiếng Latin, nên ít khi họ có thì giờ lưu ý đến văn chương ! ”- ( Nguyễn Hữu Đính )

Cây ngô đồng huyền thoại - Chỗ đậu của chim phượng hoàng đã di cư từ phương bắc xuống phương nam, đến trú ngụ ở Huế, đã tự thay đổi theo khí hậu, thổ ngơi để trở thành ngô đồng Huế. Những cây ngô đồng này đã làm một cuộc hành trình như Huyền Trân công chúa nhà Trần “ Nước non ngàn dặm ra đi – Bước đi vào lòng muôn dân “ đổi về hai châu Ô , Rí ( Lý ) – Để cho đến bây giờ, mỗi khi chiều xuống châu Thuận, châu Hóa ngày xưa / xứ Huế ngày nay ngập tràn một màu tím Huế – “ Có lẽ màu tím Huế là màu của thiên nhiên nơi đây. Khung trời chiều chắc đã tím mênh mang cả nghìn năm trước khi con người có mặt. Phụ nữ Chiêm Thành, những người đẹp thuở sơ khai của châu Ô, châu Rí ưa mặc màu tím. Cho đến ngày nay vẫn còn thông dụng trong đời sống và sinh hoạt văn hóa truyền thống của họ”- ( Trần Kiêm Đoàn )

Nhất Chi Mai đem tỉa cành bứng gốc
Nơi đất người nở rực đóa hoa vương
Trên ngôi cao ngự hoàng hậu Mán Mường
Ba dải đất một mình ta lệ thấm
...Chiêm quốc hỡi!
Đây thân bằng quyến thuộc
Sao hồn ta vẫn quay quắt đi tìm
Hương xưa nào vương vấn mãi trong tim
Hương hoa tím đượm tình quê ta đó – Tiểu Thơ

Màu tím vốn là màu của tình yêu và lãng mạn, nhất là khi nguồn thi ca lãng mạn của Pháp truyền vào Việt Nam theo phong trào Tiểu thuyết và Thơ mới. Những đóa hoa Violette, Pensée à tím ngát của Tây phương đến Việt Nam, trổ đầy hương sắc, gợi nhớ êm đềm, bên cạnh quen thuộc của màu tím hoa sim, màu tím mồng tơi, màu tím bằng lăng à như nhạc sỹ Hoàng Trọng trong nhạc phẩm “ Tôi vẫn yêu hoa màu tím “:

Tôi đã yêu hoa màu tím
Tôi đã hay mơ thầm kín
Hay đứng bên song trông áng mây trôi lướt dang ngàn nơi
...
Tôi vẫn yêu hoa màu tím
Nên mãi ôm duyên thầm kín
Yêu thiết tha nhưng không nói nên câu âm thầm u sầu.

Sắc tím bằng lăng đã dìu dặt, sâu lắng vào tâm hồn của đòan người tiền phong vào miền Nam khai khẩn đất hoang ngày xưa qua những điệu hò, câu hát cải lương truyền cảm: ” Gió lên lay động hoa bằng lăng ơi thiết tha. Hoa mặn nồng. Hoa diễm kiều.Này hoa tươi thắm hoa ơi. Cũng như câu chuyện tình ta ơi thiết tha ... tưng tưng từng từng tưng tứng tứng tưng từng “. Hoa bằng lăng ở đây biểu hiện cho tình yêu sắt son. Màu hoa bạt ngàn thủy chung nói giùm cho những lứa đôi lời yêu không dám ngỏ.

Một nỗi nhớ, một niềm mong
Một chút tình yêu ở trong lòng
Hoa đến bên ta cùng giấc mộng
Bằng lăng sắc tím nhớ mênh mông
Hỡi người, người có nhớ ta không ? – Cao Xuân Thanh

Bằng lăng đã từ miền Nam, ngược đèo Hải Vân, vượt ngàn cây số để đến hội ngộ kinh thành Huế, hội ngộ Hà Nội ngàn năm văn hiến , như một thiếu nữ miền Nam chân chất giữa kẻ chợ phồn hoa. Bằng lăng đã sống mãi trong hồn người tha hương một màu tím đượm buồn, để nơi xứ người, màu tím nhẹ nhàng của phượng tím cũng từ từ đi vào kỷ niệm của người Việt nơi đây như trong bài thơ “ Hoa Lòng “ của nữ thi sỹ Sương Mai:

Tôi trở về đây thấy phố phường
Y như ngày cũ thuở còn thương
...Từng chùm hoa tím nghiêng trong nắng
Mỗi một chùm hoa một nỗi sầu
...
Tôi trở về đây thành phố Los
Đứng nhìn hoa nở dạ nao nao
...Những hàng Phượng tím còn nguyên đó
Gợi lại trong tôi một nỗi buồn

Thời gian trôi biền biệt, nhưng tâm hồn ta còn giữ lại một chút gì gợi nhớ: cái nhìn, nụ cười, ngọn gió, giọt nắng, hạt mưa à bên những màu hoa tím trác tuyệt đó. Những cây hoa tím nhiều sắc màu, nhiều cung bậc tím khác nhau cùng góp mặt để cho ta những con đường hoa tím vấn vương.

Nhớ gì? Không lẽ mùa hoa tím?
Không lẽ sương mù nhỏ hạt rơi?
Không lẽ hàng cây chưa có bóng?
Tình nhân ai đó chửa chung đôi
… Anh nói như là đang cô đơn
Thật ra em chẳng đứng bên đường
Chỉ mình anh với hàng hoa tím
Với nắng đi tìm một chút sương – Trần Vấn Lệ

” Những con đường chạy vòng quanh ký ức, mãi mãi đâu hề thoát ra, loanh quanh trong tâm tưởng, gợi những thơ ấu xa xăm, như ta chưa từng lớn. Ta lại nhìn thấy ta trên những con đường hoa tím ấy, tưởng đã thất lạc tự bao giờ, giữa dòng đời nhốn nháo “- ( TTSH )

Con đường, đường đầy hoa
Con đường, đường có ta
Ngoảnh lại năm tháng cũ
Vẫn y nguyên như là - Lê Hân

” Có ai níu được sư ra đi của thời gian bằng chính sự hiển hiện của thế giới tự nhiên giàu sắc gợi cảm “ - ( NT Anh Đào ) - Những con đường hoa tím đã có và sẽ còn mãi mãi: dù quá khứ đã qua, tương lai ai biết, chỉ rõ an trú trong hiện tại - NHỮNG CON ĐƯỜNG HOA TÍM NGÀY THÁNG MANG ĐI hương hoa dịu dàng, nhẹ nhàng xao xuyến, man mác không gian, tím ngát thời gian.

Tài liệu tham khảo:

 Trăm cây ngô đồng - website Nguyen phuoctoc
Ơi hoa bằng lăng - Nguyễn Xuân Hoàng